วันอาสาฬหบูชาครั้งที่เกิดขึ้นในวันเพ็ญของเดือน 8 ก่อนปุริมพรรษา เป็นวันที่สำคัญมีความเชื่อมโยงกับพระพุทธเจ้าที่ทรงแสดงปฐมเทศนา หรือเทศน์กัณฑ์แรกชื่อว่าธัมมจักกัปปวัตตนสูตร โปรดพระปัญจวัคคีย์ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ในปีแรกที่พระเจ้าตรัสรู้และเพราะผลของพระธรรมเทศนานี้ พระโกณฑัญญะทั้ง 5 ได้ธรรมจักษุ ดวงตาเห็นธรรม คือ ปัญญาที่รู้เห็นความจริงของธรรมชาติที่ทำให้ทุกสิ่งต่างก็มีความเป็นไปตามธรรม และขอบรรพชาอุปสมบทต่อพระองค์ เป็นพระอริยสงฆ์องค์แรกของพระพุทธศาสนา และทำให้พระรัตนตรัยครบองค์ ทั้ง พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์
ในทุก ๆ ปีเมื่อถึงวันนี้ พุทธศาสนิกชนจะทำการบูชาเป็นพิเศษ เอาลาภลงพระพุทธเจ้า และบางที่ยังเรียกวันอาสาฬหบูชานี้ว่า “วันพระสงฆ์” โดยมีอาสาฬหะคือเดือน 8 อาสาฬหบูชาคือการบูชาพระในวันเพ็ญเดือน 8 ความสำคัญของวันเพ็ญเดือน 8 นี้มีต้นตอมาจากพระพุทธองค์ที่ตรัสรู้ในวันนี้ เราจะนำพุทธประวัติตอนหนึ่งมาเล่าต่อไป
ตั้งแต่วันที่พระพุทธองค์ตรัสรู้ ในเพลงเทศน์ที่พระองค์ประทับใจ จะมีการประทานปฐมเทศนาแก่ปัญจวัคคีย์เป็นพวกแรก ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ที่ตั้งอยู่ในแขวงเมืองพาราณสี การเดินทางจากตำบลพระศรีมหาโพธิ์ถึงพาราณสีในปัจจุบัน ถ้าใช้รถไฟจะใช้เวลา 7-8 ชั่วโมง แต่เมื่อพระองค์เดินทางด้วยพระบาท เวลาในการเดินทางอาจใช้เวลาหลายวัน
ในขณะที่เสด็จเดินทาง เมื่อถึงที่ประทับที่ควงไม้ไทรชื่ออชาปาลนิโครธ เกิดเหตุการณ์ที่ทำให้พระองค์ทรงคำนึงถึงธรรมที่ไร้ขีดจำกัดและลึกซึ้งมาก พระองค์เสด็จตัดสินใจว่าควรโปรดปัญจวัคคีย์ก่อน และจากนั้นเสด็จออกเดินทางไปยังป่าอิสิปตนมฤคทายวัน แขวงเมืองพาราณสี
การเดินทางนี้นั้นสะท้อนถึงความกล้าหาญและความเต็มใจที่พระองค์มีในการตัดสินใจ และกล้าที่จะเสด็จออกเดินทางเพื่อสืบทอดธรรมแก่มนุษย์ทุกคน จึงทำให้พุทธศาสนิกชนถือว่าวันเพ็ญเดือน 8 เป็นวันสำคัญ
พระพุทธองค์มีการสำรวจเข้าป่าอิสิปตนมฤคทายวันแขวงเมืองพาราณสีอันเป็นที่ตั้งของปัจจวัคคีย์พอเข้าถึงป่า พระพุทธองค์พบกับพวกปัญจจวัคคีย์ที่เตรียมตัวและตกลงกันว่าจะไม่ไหว้ ไม่ลุกรับ และไม่รับบาตรจีวร แต่จะตั้งเพียงอาสนะเท่านั้น เพราะพวกเข้าใจว่าพระพุทธองค์ได้กลายเป็นคนที่มีความมักมากและหายเพียรไปแล้ว
เมื่อพระพุทธองค์เข้าถึงที่ปลายทาง พวกปัญจจวัคคีย์กล่าวโต้แก่พระพุทธองค์โดยไม่เคารพพระองค์ และแถมบอกว่าพระองค์ตรัสรู้แล้วจะสอนให้เราฟังพราหมณ์ทั้งห้า พวกปัญจจวัคคีย์ตั้งใจคัดค้านลำเลิกด้วยถ้อยคำต่างๆ ทำให้พระพุทธองค์ต้องเตือนให้รำลึกว่าเคยกล่าวแบบนี้มาก่อนหรือไม่ และทรงแจงเตือนว่าถ้าทรงทราบว่าตรัสรู้แล้ว พวกจะต้องยินดีรับฟังทันที
ในค่ำวันนั้น พระพุทธองค์ประทับแรมอยู่กับพราหมณ์ทั้งห้า รุ่งขึ้นในวันเพ็ญของเดือนอาสาฬหะ พระพุทธองค์เริ่มแสดงธัมมะ-จักกัปปวัตตนสูตร นับเป็นเทศนากัณฑ์แรกที่ปัญจจวัคคีย์นั้นยินดียอมรับ ซึ่งมี 8 ประการคือ:
1. สัมมาทิฏฐิ (เห็นชอบ)
2. สัมมาสังกัปปะ (ดำริชอบ)
3. สัมมาวาจา (เจรจาชอบ)
4. สัมมากัมมันตะ (ทำการงานชอบ)
5. สัมมาอาชีวะ (เลี้ยงชีพชอบ)
6. สัมมาวายามะ (เพียรชอบ)
7. สัมมาสติ (ระลึกชอบ)
8. สัมมาสมาธิ (ตั้งใจชอบ)
พระพุทธองค์ยังสรุปอริยสัจ 4 ประการคือ:
1. ทุกข์ความไม่สบายกายไม่สบายใจ
2. สมุทัยเหตุให้เกิดทุกข์
3. นิโรธความดับทุกข์
4. มรรค ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์
พระพุทธองค์จึงเตือนให้พวกปัญจจวัคคีย์รำลึกถึงคำเตือนนี้และยินดีรับฟังเพื่อประโยชน์ของตนเอง
วันอาสาฬหบูชามีความสำคัญมากในพุทธศาสนา:
1. เป็นวันที่พระพุทธเจ้าประกาศพระศาสนา
2. เป็นวันที่พระบรมศาสดาทรงแสดงพระธัมมจักกัปปวัตตนสูตร
3. เป็นวันที่พระอริยสงฆ์สาวกองค์แรกบังเกิด
4. เป็นวันที่บังเกิดพระสังฆรัตนะสมบูรณ์
การถือปฏิบัติในวันนี้มีทั้งพิธีหลวง (พระราชพิธี) พิธีราษฎร์ (พิธีของประชาชนทั่วไป) และพิธีของพระ
